Hanbelilik Hangi Yorum İçinde Yer Alır? Sert Gerçeklerle Yüzleşme Zamanı
İtiraf edelim: İslam düşüncesinin derinliklerine indiğimizde, “hangi yorum doğrudur?” sorusu hepimizi rahatsız eder. Hanbelilik de bu tartışmanın tam merkezinde yer alır. Kimi onu saf bir bağlılık ve teslimiyetin temsilcisi olarak görür, kimi de düşünsel donukluğun sembolü. Ama hangisi gerçek? Hanbelilik gerçekten “Selefîliğin” tarihî köklerinden biri midir, yoksa özgün bir düşünce geleneği olarak haksız yere tek tipleştirilen bir ekol mü?
Hanbeliliğin Temelleri: Rivayet Üzerine Kurulu Bir Akıl Anlayışı
Hanbelilik, dört Sünni fıkıh mezhebi arasında en katı ve literalist olarak bilinir. Kurucusu Ahmed bin Hanbel’in (780-855) temel yaklaşımı, dinî metinlerin lafzına sıkı sıkıya bağlı kalmak ve yorumlamayı minimuma indirmektir. Bu yaklaşım, onu diğer mezheplerden açıkça ayırır:
Hanefiler aklı ve kıyası ön plana çıkarırken,
Malikiler geleneksel uygulamayı (amel) esas alır,
Şafiiler denge kurar,
Hanbeliler ise “Kur’an ve hadis ne diyorsa odur” der.
Bu tutum, bir yönüyle safiyetin ifadesi gibi görünse de, düşünsel gelişimi sınırlayan bir katılığa da dönüşebilir. Çünkü Hanbeliliğe göre dinin açıklanması değil, sadece aktarılması gerekir. Peki bu, düşünmeyi dışlayan bir itaat biçimi değil midir?
Selefilik Bağlantısı: Hanbelilik Nereye Oturuyor?
Bugün sıkça duyduğumuz “Selefilik” akımı, tarihsel olarak Hanbeli çizginin devamı sayılır. Selefîler, İslam’ın ilk nesilleri olan “selef-i salihin” dönemine dönmeyi savunur. Bu düşünce, Ahmed bin Hanbel’in metin merkezli anlayışından büyük ölçüde beslenmiştir. Ancak burada bir tuzak vardır: Hanbelilik, tarihsel bağlamında bir “mezhep”, Selefilik ise modern dönemde politik bir “ideoloji” haline gelmiştir.
İkisini özdeş görmek, İslam tarihinin karmaşık düşünce evrimini yüzeyselleştirmek olur. Hanbelilik, 9. yüzyılın teolojik tartışmalarında şekillenen bir duruşken; Selefilik 19. yüzyılın sömürgecilik karşıtı, kimlik merkezli bir çıkışıdır.
Ama şu soruyu sormadan geçemeyiz: Bugün Selefiliğin sert, hatta radikal tonunda Ahmed bin Hanbel’in izleri hâlâ hissediliyor mu?
Hanbeliliğin Gücü ve Zayıflığı: Değişime Direnen Bir Düşünce
Hanbeliliğin gücü, inanç konularında netlik sunmasında yatar. “Metin varsa tartışma yoktur” ilkesi, belirsizliklere yer bırakmaz. Fakat bu katılık, zamanla içe kapanıklığa dönüşür.
Hanbelilik eleştirmenleri, bu yaklaşımın İslam düşüncesinin dinamizmini öldürdüğünü söyler. Çünkü tarih boyunca birçok felsefi, bilimsel ve kültürel atılım, yoruma ve akla alan tanıyan ekollerden çıkmıştır.
Hanbeliliğin en zayıf noktası, çağın değişen koşullarına yanıt verememesi. 21. yüzyılda “metin ne diyorsa odur” anlayışı, hukuk, teknoloji, hatta ahlak gibi alanlarda yetersiz kalıyor.
Ama şu provokatif soruyu sormak gerekiyor: Dinin özünü korumak uğruna düşünmeyi kısıtlamak, gerçekten inancı korur mu, yoksa onu donuklaştırır mı?
Modern Dünyada Hanbeliliğin Yankısı: Yeniden Doğuş mu, Gerileme mi?
Günümüzde Suudi Arabistan gibi ülkelerde Hanbeli geleneği, resmi mezhep olarak yaşatılmaya devam ediyor. Ancak bu, bir düşünce canlılığı mı yoksa politik bir araç mı? Hanbelilik, modern toplumun sorgulayıcı aklıyla çelişiyor gibi görünüyor. İnanç alanında kesinlik arayanlar için güvenli bir liman olabilir, ama özgür düşünen bireyler için dar bir alan yaratıyor.
Öte yandan, Hanbeliliği tamamen reddetmek de haksızlık olur. Çünkü Ahmed bin Hanbel, döneminde baskıcı otoritelere boyun eğmeyen bir direniş figürüydü. Ancak ironik olan şu: Bugün onun adına savunulan sistem, çoğu zaman bireysel düşünceyi bastırıyor.
Sonuç: Hanbelilik, İtaatin Sınırında Bir Duruş
Hanbelilik, İslam düşünce tarihinde hem bir tutarlılık örneği hem de entelektüel bir kapanma biçimidir. Dinin özünü koruma iddiasıyla, düşünsel çoğulluğu feda etmiştir.
Şimdi şu soruyu sormak gerekir: Gerçek inanç, sorgulamadan mı yaşar, yoksa sorgulayarak mı güçlenir?
Bu soruya vereceğimiz cevap, Hanbeliliğin bugün nerede durduğunu değil, bizim dinle ve düşünceyle kurduğumuz ilişkiyi gösterecektir.